Προέλευση του εθίμου της βασιλόπιτας

Το έθιμο της Βασιλόπιτας είναι το κατεξοχήν Πρωτοχρονιάτικο έθιμό μας. Το συναντάμε με ορισμένες παραλλαγές -ως προς τη σύστασή της κυρίως- σε όλο τον Ελλαδικό χώρο.

Το πρώτο γλυκό του νέου χρόνου.                               

Κατά την θρησκευτική λοιπόν παράδοση κάποτε στη Καισαρεία της Καππαδοκίας στη Μικρά Ασία που επίσκοπος ήταν ο Μέγας Βασίλειος ήλθε να τη καταλάβει ο Έπαρχος της Καππαδοκίας με πρόθεση να τη λεηλατήσει.

Τότε ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους της πόλης του να μαζέψουν ότι χρυσαφικά μπορούσαν προκειμένου να τα παραδώσει ως "λύτρα" στον επερχόμενο κατακτητή.

Πράγματι συγκεντρώθηκαν πολλά τιμαλφή. Κατά την παράδοση όμως είτε επειδή μετάνιωσε ο έπαρχος, είτε (κατ΄ άλλους) εκ θαύματος ο Άγιος Μερκούριος  με πλήθος Αγγέλων απομάκρυνε τον στρατό του, ο Έπαρχος απάλλαξε την πόλη από επικείμενη καταστροφή.

Προκειμένου όμως ο Μέγας Βασίλειος να επιστρέψει τα τιμαλφή στους δικαιούχους, μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε ανά ένα των νομισμάτων ή τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού.

Το γεγονός αυτό απέληξε σε διπλή χαρά από της αποφυγής της καταστροφής της πόλης και συνεχίσθηκε η παράδοση αυτή κατά τη μνήμη της ημέρας του θανάτου του (εορτή του Αγίου και του Μεγάλου Βασιλείου)...

Μέσα στη Βασιλόπιτα βάζουν ένα νόμισμα χρυσό, αργυρό ή χάλκινο ανάλογα με τον πλούτο της οικογένειας.

Όπως αναφέρει ο Δ. Λουκάτος, το νόμισμα αυτό που βρίσκεται από τον τυχερό στην πίτα, εκτός από τη μαντική σκοπιμότητά του έχει και μαγική, ακόμα και θρησκευτική σημασία.

 Το ασημένιο ή χρυσό και γενικά στιλπνό του χρώμα είναι αντιβασκάνιο. Η δύναμή του από το ψωμί, που μαζί ζυμώθηκε και ψήθηκε, είναι γονιμική για τα κτήματα του σπιτιού. Ο σταυρός του (αν είναι «Κωνσταντινάτο») είναι θεϊκή προστασία.

Στην αρχαιότητα, αξίζει να γνωρίζουμε πως, υπήρχε το έθιμο του «εορταστικού άρτου» που σε μεγάλες αγροτικές γιορτές πρόσφεραν στους θεούς. Στα Θαλύσια, γιορτή του θερισμού (αφιερωμένη μάλλον στη Δήμητρα), έφτιαχναν τον «Θαλύσιο άρτο» και στα Θαργήλια, γιορτή του Απόλλωνα, έψηναν τον θάργηλο» ή την «ευετηρία». Επίσης συνήθεια ήταν στην αρχαιότητα οι «μειλίχιες προσφορές» στους δαίμονες ή στους θεούς του Άδη, από μέλι κυρίως και αγροτικά ηδύσματα.

Η Βασιλόπιτα λοιπόν είναι ο συνδυασμός του «εορταστικού άρτου» και του «μελιπήκτου» των αρχαίων προσφορών. Απόδειξη οι απαρχές, δηλ. τα κομμάτια που ξεχωρίζουμε για τον Χριστό, την Παναγιά, τον Αϊ-Βασίλη, το σπίτι (προσφορά στο «στοιχειό του σπιτιού», τα εφέστια πνεύματα), τους αγρούς (τα πνεύματα της παραγωγής), τα ζώα (παλαιός τοτεμισμός;).

Απόδειξη επίσης η τοποθέτηση κομματιών της πίτας στις βρύσες ή στο προσκέφαλο του ύπνου για μαντική. (Δ. Λουκάτος, Μ.Γ. Μερακλής, Γ.Α. Μέγας, Ν.Γ. Πολίτης, Φ. Βρετάκος).

Αξίζει να σημειώσουμε πως η Βασιλόπιτα φέρνει ευτυχία, καλή τύχη, ευλογία, όχι μόνο στον τυχερό που βρήκε το φλουρί, αλλά και με τα κομμάτια της σε όλους όσους έδωσε ο οικοδεσπότης που την έκοψε, αφού πρώτα την σταύρωσε τρις.

Σε πολλά νησιά με το ξημέρωμα της 1ης του Νέου Έτους αναλαμβάνει ο σπιτονοικοκύρης να καθαγιάσει την οικία κρατώντας είτε τμήμα της Βασιλόπιτας είτε του αντίστοιχου των Χριστουγέννων Χριστόψωμο και ένα κερί μπαινοβγαίνοντας στη πόρτα τρεις φορές λέγοντας "έξω τα κακά, μέσα τα καλά".