Το σπάσιμο του ροδιού την Πρωτοχρονιά και γιατί το σπάμε

Ένα πανάρχαιο έθιμο του λαού μας για την γιορτινή μέρα της έλευσης του νέου χρόνου είναι «το σπάσιμο του ροδιού»…

Το έθιμο αυτό αρχικά εντοπίστηκε στην Πελοπόννησο, αν και μετά διαδόθηκε σε κάθε γωνιά της Ελλάδας και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

Την Πρωτοχρονιά η οικογένεια έβαζε τα καλά της και πήγαινε στην εκκλησία για να παρακολουθήσουν τη Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και να υποδεχτούν το νέο χρόνο, καλό κι ευλογημένο.

Στην επιστροφή, ο νοικοκύρης του σπιτιού είχε στην τσέπη του ένα λειτουργημένο ρόδι, που στην Μικρά Ασία το φυλούσαν στα εικονίσματα από τις 14 Σεπτέμβρη, δηλαδή τη μέρα του Σταυρού.

Είναι αυτός που έκανε το ποδαρικό και έσπαγε το ρόδι. Έπρεπε να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας και να του ανοίξουν. Δεν έκανε να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του.

Έτσι ήταν ο πρώτος που έμπαινε στο σπίτι για να κάνει το καλό ποδαρικό (με το δεξί πάντα) σπάζοντας το ρόδι πίσω από την εξώπορτα για να πεταχτούν οι ρώγες του παντού, και ταυτόχρονα έλεγε: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά.»

Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοίταζαν αν οι ρώγες ήταν τραγανές και κατακόκκινες.

Όσο γερές κι όμορφες ήταν οι ρώγες , τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα ήταν οι μέρες που έφερνε μαζί του ο νέος χρόνος.

Άλλη ευχή που συνηθιζόταν να λέγεται κατά το σπάσιμο του ροδιού ήταν: «Όσο βαρύ είναι το ρόδι, τόσο βαρύ να είναι το πορτοφόλι μας, όσο γεμάτο καρπούς είναι το ρόδι, να είναι γεμάτο το σπίτι μας με καλά και όσο κόκκινο είναι το ρόδι, τόσο κόκκινη να είναι και η καρδιά μας!»

Βέβαια στο σήμερα που όλα έχουν απλουστευθεί ή και μερικές εθιμοτυπικές συνήθειες ξεχαστεί, εκείνο που έχουμε διατηρήσει είναι απλά το σπάσιμο του ροδιού που συνδέεται άμεσα με την δοξασία που το αναγάγει σε σύμβολο καλοτυχίας.

Η δύναμη του ροδιού έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα αφού θεωρούσαν ότι οι κόκκοι του συμβόλιζαν την αφθονία, ίσως και λόγω της ποσότητας τους, τη γονιμότητας την αιωνιότητα (αν και σχετίζεται με τον θάνατο) αλλά και την καλή τύχη.

Το ρόδι, που εννοιολογικά σημαίνει ροή και δύναμη, ο καρπός της ζωής και της καλοτυχίας, που στον Βουδισμό αποτελεί ένα από τα τρία ευλογημένα φρούτα, είναι από τα πρώτα δέντρα που καλλιεργήθηκαν (το πρώτο ρόδι πρωτοεμφανίστηκε στην Περσία) και είναι γεμάτο οφέλη, αφού είναι πλούσιο σε βιταμίνες και παράλληλα χαμηλής περιεκτικότητας σε θερμίδες κι ο χυμός του χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες για θεραπευτικούς σκοπούς.

Η δύναμη του ροδιού

Οι λέξεις ρόδι και ροδιά, εκτός από την προφανή τους ετυμολογική σχέση με τη νήσο της Ρόδου, είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις έννοιες ροή και δύναμη.

Η δύναμη λοιπόν αυτού του καρπού είναι χαρακτηριστική στην ελληνική μυθολογία και όχι μόνο, αφού τα ιστορικά δεδομένα που σχετίζονται μ`αυτό τον καρπό είναι ανεξάντλητα.

Ένας φημισμένος μύθος που σχετίζεται με το ρόδι, είναι αυτός της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Άδη.

Είναι το φρούτο που δένει την Περσεφόνη με το βασίλειο του Κάτω Κόσμου και το έμβλημα των Ελευσίνιων μυστηρίων.

Σύμφωνα με αυτόν τον μύθο, ο Άδης, αφού άρπαξε την όμορφη Περσεφόνη σε μία στιγμή που μάζευε άνθη, την πήρε μαζί του στον κάτω κόσμο.

 Η Δήμητρα, ως μητέρα της, στεναχωρήθηκε πολύ από τον χαμό της και την έψαξε παντού χωρίς αποτέλεσμα. Όταν έμαθε την αλήθεια, απαίτησε με πυγμή από τους θεούς να επέμβουν και να μεσολαβήσουν για να επιστρέψει η κόρη της στον επάνω κόσμο, μαζί της.

Οι θεοί κατέληξαν πως το αίτημα της Δήμητρας ήταν δίκαιο και έστειλαν με εντολή του Δία, τον Ερμή για να την επιστρέψει από τον Άδη.

Ο Άδης όμως μαθαίνοντας τις αποφάσεις των θεών, προσέφερε στην Περσεφόνη να φάει επτά σπόρους ροδιού, ώστε να την «δέσει» κοντά του, αφού ήταν και σύμβολο γάμου.

Μετά την επιλογή της Περσεφόνης να φάει τους σπόρους τoυ ροδιού, οι θεοί επέβαλλαν να ανεβαίνει κάποιους μήνες στον επάνω κόσμο και να κατεβαίνει κάποιους μήνες στον κάτω κόσμο.

Έτσι, όταν ζούσε στον πάνω κόσμο με την μητέρα της, αναγεννιόταν η φύση, συμβολίζοντας την Άνοιξη, ενώ όταν απομακρυνόταν στον κάτω κόσμο, ερχόταν ο θάνατος της φύσης, κοινώς η εποχή του Χειμώνα.

Παρομοίως το ρόδι έγινε σύμβολο του ερχομού της Άνοιξης μετά τον κρύο Χειμώνα και έκανε έντονη την παρουσία του στα αρχαία Ελευσίνια Μυστήρια. Οι Ιερείς της Δήμητρας, στην Ελευσίνα, οι Ιεροφάντες, ήταν στεφανωμένοι με κλαδιά ροδιάς κατά την διάρκεια των μεγάλων μυστηρίων.

Το φρούτο το ίδιο απαγορευόταν στους μύστες γιατί, ως σύμβολο γονιμότητας, φέρει την ιδιότητα να κάνει να κατεβαίνουν οι Ψυχές στη σάρκα. Στη διάρκεια των εορτών της Δήμητρας (τα "Θεσμοφόρια"), οι Αθηναίες έτρωγαν τα μικροσκοπικά λαμπερά σπόρια για να αποκτήσουν γονιμότητα και ευημερία.

Η Αφροδίτη συνέδεσε το όνομά της με την καταγωγή του ροδιού μιας και, όπως μας λέει ο μύθος, η ίδια φύτεψε την πρώτη ροδιά στην Κύπρο.

Η Ήρα, η μητέρα των Θεών, θεωρείται η προστάτιδα του γάμου και της γονιμότητας και η ίδια κρατάει στο δεξί της χέρι ένα ρόδι.

Ο Παυσανίας στα «Κορινθιακά», περιγράφοντας το άγαλμα της Ήρας, αναφέρει ότι:

«η Θεά καθόταν σε θρόνο από ελεφαντόδοντο και χρυσό. Στο διάδημά της ήταν χαραγμένες οι Χάριτες και οι Ώρες, στο ένα της χέρι κρατάει το σκήπτρο και στο άλλο ένα ρόδι».

Επίσης δεν είναι τυχαίο πως η Γαμήλια Ήρα είχε τρία βασικά σύμβολα τα οποία ήταν το παγόνι, το πτηνό κούκο και το ρόδι.

Στην Ελληνική Μυθολογία ο πιο παλαιός μύθος είναι ίσως αυτός που συνδέει την Ροδιά με τον Ωρίωνα. Ο Ωρίων, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους και λαμπρότερους αστερισμούς, ήταν ένας πελώριος Γίγας, γιος της Γης και ξακουστός για την ομορφιά του. Ήταν λέει, άξιος κυνηγός και σκότωνε τ’ αγρίμια με χάλκινο ρόπαλο. Σύμφωνα με το Μύθο, ο Ωρίων νυμφεύθηκε την Σίδη, αλλά δεν στάθηκε τυχερός: Η Σίδη παινεύτηκε πως είναι πιο όμορφη από την Ήρα και για τιμωρία η θεά την έστειλε στον Κάτω κόσμο όπου μεταμορφώθηκε σε Ροδιά.

Η Σίδη, δηλαδή το Ρόδι, με την μνήμη των νεκρών στη σχέση τους με τον κάτω κόσμο.

Σύμφωνα με άλλους μύθους, η Ροδιά φύτρωσε από το αίμα του Ζαγρέα Διονύσου αλλά και του Αδωνη. Επίσης στον τάφο του Πολυνείκη, του γιου του Οιδίποδα φύτρωσε, σύμφωνα με την θέληση των Ερινύων μια Ροδιά, που οι καρποί της έσταζαν αίμα όταν τους άνοιγες.

Τέλος, συνηθίζονταν να κρεμούν ένα ρόδι στις πόρτες των σπιτιών, για να φέρει ευημερία. Η συνήθεια αυτή επιβιώνει μέχρι σήμερα, σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας.

Στην αρχαία Αίγυπτο, πίστευαν πως η δύναμη του ροδιού κρυβόταν στους πολυάριθμους κόκκους του (αφθονία και γονιμότητα), αλλά και στο πορφυρό χρώμα του (χρώμα που φέρνει καλή τύχη).

Δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως, ακόμη και σήμερα, αποτελεί ένα από τα πιο εκφραστικά σύμβολα της ελληνικής λαογραφίας, με έντονη παρουσία σε κάθε μορφή και έκφραση της παραδοσιακής ζωής.

Επίσης το χρησιμοποιούσαν ως ταφικό κτέρισμα, ενώ αποτελούσε διακοσμητικό μοτίβο στο ναό του Σολομώντα κι αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη.

Τα έθιμα που σχετίζονται με το ρόδι, ποικίλλουν στην πράξη από τόπο σε τόπο και διαφέρουν μεταξύ τους όπως και τα μέρη της Ελλάδας στα οποία το συναντάμε. Τα πιο γνωστά βέβαια είναι η χρήση του στην Παρασκευή των κολλύβων, η συμμετοχή του σε διάφορες φάσεις του γαμήλιου εθιμικού κύκλου και φυσικά, το σπάσιμό του την Πρωτοχρονιά ως ένδειξη καλού ποδαρικού για το νέο έτος.